SHIVA NATARAJA: Ο ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ

“Εσωτερικά, η κίνηση είναι η πιο αρχέγονη δράση της ύπαρξης. Χωρίς αυτό το απλό πράγμα δεν θα υπήρχε σύμπαν […]. Το φως είναι κίνηση. Η σκέψη είναι κίνηση. Τα άτομα είναι κίνηση. Η ζωή είναι κίνηση.” Subramuniyaswami.

Καταστροφή και αναγέννηση

Τριγυρίζοντας, με μια καλή φίλη από το Νεπάλ, στους διαδρόμους του μουσείου Utah Museum of Fine Arts, συναντήσαμε ένα ιδιαίτερο άγαλμα που δεν γνώριζα και όπως με πληροφόρησε ονομάζεται Shiva Nataraja.

Ο θεός Shiva της ινδουιστικής θρησκείας έχει πολλές μορφές αλλά αυτή του Nataraja επικράτησε ως μία από τις βασικότερες θεότητές της και έγινε παγκοσμίως γνωστή. Το όνομά του μαρτυρά και την βασική του ιδιότητα. ‘Nata’ σημαίνει χορός ή παράσταση και ‘Raja’ σημαίνει βασιλιάς ή άρχοντας. Ο ‘βασιλιάς του χορού’ θεωρείται και λατρεύεται ως η πηγή κάθε κίνησης μέσα στο σύμπαν, του οποίο ο χορός της καταστροφής, που αναπαρίσταται από την αψίδα με τις φλόγες, συνοδεύει τη διάλυση του σύμπαντος στο τέλος ενός αιώνα.

Ο Shiva ανήκει σε μια τριάδα θεϊκής ενέργειας μέσα στο σύμπαν, σύμφωνα με την Ινδουιστική θρησκεία. Είναι ο Brahma, ο καλοπροαίρετος δημιουργός του σύμπαντος, ο Vishnu, ο οξυδερκής συντηρητής και ο Shiva, ο καταστροφέας. Θα αναρωτιέστε γιατί να λατρεύεται τόσο πολύ ένας θεός που αφορά την καταστροφή του σύμπαντος. Στη ζωή, όπως και σε όλα τα πράγματα το τέλος δεν είναι πάντα απαραίτητα κακό και πολλές φορές είναι αναγκαίο για να γεννηθεί κάτι καινούργιο, συχνά καλύτερο. Επομένως η δύναμή του Shiva Nataraja δεν είναι αρνητική, αλλά το αποτέλεσμά της είναι επεκτατικό. Στην φιλοσοφία του ινδουισμού υπάρχει η ιδέα ότι όλα πρέπει να καταλήξουν σε ένα φυσικό τέλος για να ξεκινήσουν ξανά από την αρχή.

Shiva Nataja και χορός

Το ίδιο ισχύει και στην τέχνη.  Στο μυαλό και στη δουλειά κάθε καλλιτέχνη υπάρχει ένας αέναος κύκλος αρχής και τέλους που συχνά δεν έχουν ξεκάθαρο διαχωρισμό. Ποια είναι η πρωταρχική ιδέα από την οποία ξεκίνησε ένα έργο; Πότε τελειώνει και είναι έτοιμο για παρουσίαση; Νιώθει ποτέ κάποιος καλλιτέχνης ότι είναι έτοιμο ή απλά αναγκάζεται να βάλει κάποια στιγμή ένα τέλος γιατί νέες ιδέες γεννιούνται;

Γιατί όμως επικράτησε ένας θεός που χορεύει; Στην κλασσική Ινδική κουλτούρα ο χορός είναι μια απαιτητική σωματική άσκηση. Ο χορός προετοιμάζει το μυαλό για πνευματικά άλματα: Ο χορευτής μπαίνει σε έκσταση, ο χορευτής και ο χορός γίνονται ένα, αναπαράγοντας την ένωση της ατομικής ψυχής με το υπερβατικό θείο. Και σε αυτό το σημείο όλοι εμείς οι χορευτές ας πάρουμε 5 λεπτά να ανακαλέσουμε στιγμές του χορευτικού μας παρελθόντος στις οποίες μπορούμε να ταυτιστούμε με τη συγκεκριμένη Ινδική πεποίθηση. Έχουμε νιώσει ποτέ να φτάνουμε σε έκσταση και να συνδεόμαστε με κάτι πιο κοντά στο πνευματικό όταν κινούμαστε;

Ο χορός του Shiva Nataraja αναπαριστά τις πέντε δράσεις του (panchakritya). Τη δημιουργία, την προστασία, την καταστροφή, την ενσάρκωση και την απελευθέρωση. Ο σκοπός του χορού αυτού είναι να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την ιδέα του ‘εαυτού’ και του υλικού κόσμου. Κυρίως σε μια ομαδική χορογραφία απελευθερωνόμαστε από την ιδέα του ‘εαυτού’, ίσως όχι εντελώς, αλλά από το επίπεδο της ατομικής ύπαρξης μας περνάμε σε αυτό της συμμετοχής μας σε ένα σύνολο παρατηρώντας πώς το σώμα μας επιδρά σε αυτό. Μπορεί σαν χορευτές να έχουμε πλήρη συνείδηση του κινούμενου σώματος οπότε να μην απελευθερωνόμαστε εντελώς από τον υλικό κόσμο αλλά συνδέοντας την ενέργεια μας με την ενέργεια των συγχορευτών μας, με στόχο τον συγχρονισμό αλλά και την κοινή απόλαυση της δράσης,  πετυχαίνουμε μια αίσθηση εξωπραγματικού.

Η ιστορία του Shiva Nataraya

Η κεντρική θρησκευτική ιστορία πίσω από τον Nataraja λαμβάνει χώρα στο δάσος Tillai του Chidambaram, που περιγράφεται στα τραγούδια των ποιητών-αγίων του έβδομου αιώνα ως το σκηνικό για μια ποικιλία θεϊκών και δαιμονικών δραστηριοτήτων. Ο Shiva ήρθε στο δάσος με τη μορφή του Bhikshatana, ενός περιπλανώμενου ζητιάνου, για να ξεγελάσει και να ταπεινώσει τους σοφούς που παραμέλησαν τη σωστή λατρεία. Στη μάχη που ακολουθεί, οι σοφοί στέλνουν πλάσματα, όπως έναν δαίμονα και ένα φίδι, να του επιτεθούν. Ο Shiva νικά δραματικά αυτές τις κακόβουλες δυνάμεις και εκτελεί τον νικηφόρο ‘χορό της ευδαιμονίας’ (Ananda Tandava). Τελικά, η ιστορία τοποθετεί τον Shiva στην κορυφή της ινδουιστικής θεϊκής ιεραρχίας.

Η πόλη Chidambaram θεωρείται το επίγειο σπίτι του Shiva Nataraja και ο ιερός τόπος όπου στέγαζε τον χορό της δημιουργίας. Η πόλη αυτή θεωρείται ένα μεγάλο κέντρο λατρείας των θεών στην Ινδία και χαρακτηρίζεται ως κέντρο του σύμπαντος και της ανθρώπινης καρδιάς.

Συμβολισμός

Σύμφωνα με τον James Lochtefeld, ο Nataraja συμβολίζει τη σύνδεση μεταξύ της θρησκείας και των τεχνών και αντιπροσωπεύει τον Shiva ως τον άρχοντα του χορού, που περιλαμβάνει όλη τη δημιουργία, την καταστροφή και όλα τα ενδιάμεσα. Η εικονογράφηση του Nataraja ενσωματώνει αντιθετικά στοιχεία. Την ατρόμητη γιορτή για τις χαρές του χορού ενώ είναι περικυκλωμένος από φωτιά, ανέγγιχτος από δυνάμεις άγνοιας και κακίας, που υποδηλώνει μια πνευματικότητα που υπερβαίνει κάθε δυαδικότητα. Με λίγα λόγια, μέσω του χορού του καταφέρνει το ακατόρθωτο, συνδυάζοντας φαινομενικά ασύμφορα στοιχεία. Μήπως αυτό μας θυμίζει, λίγο παραπάνω από ότι θα νομίζαμε, αυτό προσπαθούμε και συχνά καταφέρνουμε στον δικό μας χορό;

Ο κύκλος της φωτιάς

που περιβάλει τον Shiva Nataraja είναι η συγκεντρωμένη μάζα του σύμπαντος, του χρόνου και του χώρου, της οποίας ο αέναος κύκλος της καταστροφής και της αναγέννησης κινείται σε αρμονία με τον ρυθμό του τύμπανου του θεού και των βημάτων του. Συμβολίζει την ενέργεια που τροφοδοτεί τον χορό του θεού και τις κοσμικές επιπτώσεις που προέρχονται από αυτόν.

Στο επάνω δεξί του χέρι

κρατάει το ‘damaru’ το τύμπανο του οποίου ο ρυθμός συνδυάζει την δράση της δημιουργίας και το πέρασμα του χρόνου.

Το κάτω δεξί του χέρι

είναι σηκωμένο με τα δάχτυλα προς τα πάνω και την παλάμη γυρισμένη προς τον παρατηρητή στην χειρονομία ‘abhava mudra’. Με αυτή την κίνηση λέει στον ικέτη «Μη φοβάσαι, γιατί αυτοί που ακολουθούν το μονοπάτι της αρετής θα έχουν την ευλογία μου.»

Το κάτω αριστερό χέρι

του Shiva είναι τεντωμένο διαγώνια μπροστά στο στέρνο του, με την παλάμη στραμμένη κάτω προς το σηκωμένο αριστερό του πόδι. Αυτή η κλασσική χορευτική θέση του χεριού ονομάζεται ‘χέρι ελέφαντα’ και δείχνει την αντίληψη της πνευματικής διδασκαλίας. Ο συνδυασμός του χεριού με το πόδι σηματοδοτεί την πνευματική χάρη και ολοκλήρωση μέσω του διαλογισμού και της κυριαρχίας των κατώτερων επιθυμιών κάποιου και γενικότερα την πνευματική απελευθέρωση.

Στο επάνω αριστερό του χέρι

κρατάει την ‘agni’ που είναι η φωτιά της καταστροφής που εκμηδενίζει όλα αυτά που έχουν αποκτήσει ύπαρξη μέσω του ήχου του τυμπάνου.

Το δεξί πόδι

του Shiva στέκεται επάνω σε μια κουλουριασμένη φιγούρα που μοιάζει να έχει χαρακτηριστικά νάνου. Η φιγούρα αυτή ονομάζεται ‘Apasmara’ και είναι η ενσάρκωση της άγνοιας. Το πόδι του Shiva επάνω του λοιπόν δείχνει την καταπολέμηση αυτής της επίμονης επίμονης άγνοιας που μας εμποδίζει να κατακτήσουμε την αληθινή σοφία και διατηρεί την κατάσταση της δουλείας μας στις ψευδαισθήσεις του κόσμου.

Τα μαλλιά

του Shiva, που είναι μαλλιά yogi, ξεχύνονται στον χώρο μέσα στο στεφάνι της φωτιάς, που αποτελεί το σύμπαν. Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της διαδικασίας του χάους και της ανανέωσης, το πρόσωπο του θεού παραμένει ήρεμο.

Ανατρέχοντας στην προέλευση του χορού ως ιερής δραστηριότητας, ο Zimmer παρατηρεί ότι “ο χορός είναι μια αρχαία μορφή μαγείας”. Συνεχίζει εξηγώντας τη δύναμη στη ρίζα του ιερού χορού, σημειώνοντας ότι μέσω της κίνησης του χορού, ο συμμετέχων “ενισχύεται σε ένα ον προικισμένο με υπερφυσικές δυνάμεις. Η προσωπικότητά του μεταμορφώνεται. Όπως η γιόγκα, ο χορός προκαλεί έκσταση, την εμπειρία του θείου, τη συνειδητοποίηση της πνευματικής φύσης κάποιου και, τέλος, τη συγχώνευση στη θεία ουσία”. Μπορεί η ιστορία αυτή να είναι παράξενη για εμάς που έχουμε μεγαλώσει σε ένα διαφορετικό πλαίσιο θρησκείας. Ή ακόμη και παράξενο γιατί δεν ενστερνιζόμαστε κάποια θρησκεία. Ότι και να ισχύει η ιστορία αυτή παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα φιλοσοφία για τον χορό και πολλά πνευματικά στοιχεία με τα οποία πολλοί χορευτές θα μπορούσαν να ταυτιστούν.

ΠΗΓΕΣ:

smarthistory.org

https://www.britannica.com/topic/Nataraja

asia.si.edu

www.lotussculpture.com

portlandartmuseum.org

indianculture.gov.in

en.wikipedia.org

www.soulmyths.com